तामाङ भाषा शिक्षामा लिपि विवाद समाधानतर्फको मार्गचित्र

✍️बुद्धवीर लामा

बहुभाषिक राष्ट्र‌मा बहसको केन्द्रमा मातृ‌भाषा शिक्षा

नेपालको विविधतायुक्त समाजमा भाषा केवल सञ्चारको माध्यम मात्र नभई पहिचान, संस्कार, र सामुदायिक अस्तित्वको आधार हो। यही सन्दर्भमा, तामाङ समुदायको मातृभाषा शिक्षा आज भाषिक अधिकारको बहसको केन्द्रमा उभिएको छ ।

विशेषतः सम्भोटा र तामयिग लिपिको प्रयोगबारे चलिरहेको विवादले तामाङ भाषा शिक्षामा नकारत्मक प्रभाव पारिरहेको छ। यस लेखमा लिपि बहसको ऐतिहासिक, राजनीतिक, र व्यावहारिक पक्षको विश्लेषण गर्दै, समाधानतर्फ मार्गचित्र प्रस्तुत गर्ने प्रयत्न गरेको छु ।

लिपि विवादको ऐतिहासिक र भाषिक पृष्ठभूमि

१. सम्भोटा लिपि (बौद्ध संस्कृतिको प्रतिबिम्ब) : सम्भोटा लिपि तिब्बती मूलको लिपि हो, जसको विकास सातौं शताब्दीमा सम्भोट नामक विद्वानद्वारा गरिएको मानिन्छ । तामाङ समुदायमा बौद्ध धर्मको प्रभावका कारण सम्भोटा लिपिको प्रयोग धार्मिक ग्रन्थ, मन्त्र, र साँस्कृतिक पाठहरूमा लामो समयदेखि हुँदै आएको छ। यसको प्रयोगले तामाडहरूको बौद्धिक इतिहाससँग जोडिएको अनुभूति दिन्छ ।

२. तामयिग लिपि (भाषिक वैज्ञानिकताको प्रयास): तार्मायग लिपि सम्भोटा लिपिमा आधारित भए तापनि, तामाङ भाषाको ध्वन्यात्मक विशेषता अनुरूप संशोधित गरिएको लिपि हो । यसको विकास २०५० को दशकपछि सक्रिय रुपमा भएको हो, जसले समुदायभित्र आफ्नै भाषाका लागि उपयुक्त लिपि निर्माणको भावना उजागर गर्यो । तार्मायग लिपिले व्याकरणिक सादगी, बालमैत्रीता, र डिजिटल पहुँचका दृष्टिले सहजता प्रदान गर्ने दाबी राख्छ ।

सम्भावित समाधान: सहमति र समन्वयमा आधारित नीति र समन्वयमा आधारित नीति 

१. दुवै लिपिलाई आत्मसात गर्ने बहु-लिपि दृष्टिकोण “एकीकृत लिपि प्रयोग” को अवधारणा अनुसार प्रारम्भिक कक्षामा तामयिग मुख्य विवादका पक्षहरु

प्रयोग गरिने, माथिल्लो तहमा सम्भोटाको साँस्कृतिक महत्वसहित समावेश गरिने ढाँचा विकसित गर्न सकिन्छ ।यस्तै दृष्टिकोण चितवनको राप्ती नगरपालिकाका ३ विद्यालयमा परीक्षण गरिएको छ, जहाँ अभिभावक सन्तुष्टि दर ७८% पुगेको थियो (शिक्षा मन्त्रालय, २०७९)।

२. राष्ट्रिय लिपि मानकीकरण आयोग गठन

भाषाविद्, शिक्षक, बौद्ध धर्मगुरु र समुदायका प्रतिनिधि संलग्न हुने ‘तामाङ भाषा लिपि आयोग’ स्थापना गरी वैज्ञानिक, सामाजिक र प्राविधिक अध्ययनका आधारमा सिफारिस गरिनुपर्छ ।

३. डिजिटल प्रविधिमा लिपिको एकीकरण

मोबाइल एप, अनलाइन शिक्षण सामग्री, र वाचन उपकरणहरूमा बहुलिपि समर्थन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ ।

संवैधानिक आधार र स्थानीय तहको भूमिका

नेपालको संविधान २०७२ को धारा ३१ (५) र धारा ३२ मा मातृभाषामा शिक्षाको अधिकार सुनिश्चित गरिएको छ । यसका आधारमा केही स्थानीय तहहरूले पहल गरेका तामाङ भाषा शिक्षा लागू भएका स्थानीय तहहरूको अद्यावधिक नामावली (२०८१ सम्म) प्रस्तुत गरिएको छ । यो सूची विभिन्न स्रोतहरू (शिक्षा मन्त्रालयका प्रतिवेदन, मातृभाषा अभियान, स्थानीय तहको नीति दस्तावेजहरू) मा आधारित छ :

तथ्यहरु 

तामाङ भाषा शिक्षा लागू भएका स्थानीय तहहरु (२०८१ सम्म)

(२०८१) ले तामाङ लिपिहरूको कोडिङ समावेश गर्ने प्रक्रिया अघि बढाइसकेको छ । त्यसलाई द्रुत कार्यान्वयन गर्नु आवश्यक छ ।

लिपि प्रयोग धेरैजसो स्थानीय तहले समुदायको मागअनुसार लिि लिपिको चयन गरेका छन् । चितवन, मकवानपुर जस्ता स्थानहरूमा दुवै लिपिको सहअस्तित्वको प्रयास भइरहेको छ ।

-कक्षा स्तर प्रारम्भिक कक्षा (१-३) मा मातृभाषा शिक्षा केन्द्रित गरिएको छ, तर कतिपय स्थानीय तहमा कक्षा ५ सम्म विस्तार गरिएको छ ।

यी स्थानीय तहमा तामाङ भाषा कक्षा १-५ सम्म पठनपाठन सुरु गरिएको छ, जसमा अधिकांशले तार्मायग लिपिको प्रयोग गरेका छन् । कतिपय ठाउँमा शिक्षकको माग अनुसार सम्भोटा लिपिको पनि प्रयोग गरिएको पाइन्छ ।

नीति सिफारिसहरू

१. तामाङ लिपि आयोग गठन गरी २ वर्षभित्र मानकीकरणको प्रक्रिया सम्पन्न गरियोस् ।
२. शिक्षा मन्त्रालय अन्तर्गत बहुभाषिक पाठ्यपुस्तक विकास इकाईमा तामाङ भाषाविद्हरूलाई प्रतिनिधित्व दिइयोस् ।
३. डिजिटल प्लेटफर्महरूमा दुवै लिपिको पहुँच सुनिश्चित गर्न निजी क्षेत्रलाई पनि प्रोत्साहन गरियोस् ।
४. शिक्षक तालिम कार्यक्रममार्फत दुवै लिपिको सैद्धान्तिक र व्यवहारिक ज्ञान दिइयोस् ।

निष्कर्ष : विविधताभित्र एकताको बाटो

तामाङ समुदायको भाषिक विकास कुनै एक लिपिको जित वा हारमा होइन, साझा सहमतिमा आधारित ‘संवेदनशील समाधान’ मा निर्भर गर्दछ। जबसम्म समुदाय स्वयम्‌ले व्यवहारिक एकता प्रदर्शन गर्दैन, तवसम्म सरकारी प्रयास मात्र अपर्याप्त हुनेछ । भाषाको संरक्षणको अन्तिम लक्ष्य भनेको प्रयोगको विस्तार र पुस्तान्तरण हो-त्यसका लागि हामी सबैले एकअर्काको दृष्टिकोणलाई सम्मान गर्दै अगाडि बढ्नुपर्छ ।

लेखक – मकवानपुर जिल्ला, बकैयागाउँपालिका – नेपाल तामाङ घेदुङ कार्यसमिति सदस्य तथा शैक्षिक अभियन्ता /समाजशास्त्रमा स्नातकोत्तर हुनुहुन्छ ।

सन्दर्भ सामग्री
१. तामाङ, के. (२०७५), तामाङ भाषाको इतिहास. काठमाडौं: नेपाल भाषा प्रकाशन ।
२. शिक्षा मन्त्रालय (२०७९)मातृभाषा शिक्षणका सफल मोडेलहरू । काठमाडौं ।
३. Nepal Unicode Consortium (२०८१). Indigenous Script Inclusion Report.
४. तामाङ भाषा अध्ययन केन्द्र (२०८०), लिपि विवादबारे जनमत सर्वेक्षण ।
५. श्रेष्ठ, गो. (२०७९), नेपालको • बहुभाषिक शिक्षामा लिपि समस्याहरु. भाषा र शिक्षा जर्नल, खण्ड १२ ।